Historie i ciekawostki: Racławice i okolice

Okolice Racławic

Badania terenów Racławic przyniosły dowody, że na terenach dzisiejszych Racławic i okolic już w XIV wieku tworzyła się społeczność ludzka. Na wzniesieniu Górka Kościejowska zwanym także ,,Zamczyskiem’’ (wys. 363 m n.p.m.), gdzie stoi Kopiec Kościuszki, pośród lasów stał wtedy gródek. Dowody w postaci murów zachowały się do czasów obecnych. W latach 70-tych archeolodzy prowadzący prace wykopaliskowe odkryli na głębokości 6 m głębokie fosy oraz resztki muru obwodowego, otaczającego gródek mieszczący się na kilkunastometrowym pagórku. Mury, wsparte dodatkowymi ostrogami umacniającymi fundamenty i stabilizującymi ściany warowni, świadczą o jego XIV-wiecznym pochodzeniu.
Naukowcy twierdzą, że gródek ten rozebrany został w XVII wieku, a z kamieni budowano stajnie i obory. Znaleziono tutaj również militaria: groty strzał żelaznych, groty bełtów do kusz, ostrogi, wędzidło, a także srebrne monety. W trakcie badań ustalono, że w sąsiedztwie budowli kamiennej stały także obiekty drewniane.
Nazwa Racławice najprawdopodobniej pochodzi od nazwiska właściciela dóbr lub rycerza Racława, gdyż inne przesłanki nie wskazują na tę nazwę. Po raz pierwszy pojawia się w Kronikach Jana Długosza (przełom XIV/XV wieku). Autor wspomina tam, że chłopi spod Racławic przywozili do obozu króla Polski Władysława Jagiełły (1410) pod Sandomierz wołowinę i dziczyznę soloną w beczkach dla grupowanego tam wojska przed bitwą pod Grunwaldem. Również wówczas istniała wieś Wrocimowice, z której pochodził rycerz Maciej. W tej bitwie pod Grunwaldem wsławił się on wielkim męstwem, za co król uczynił go dowódcą chorągwi i przyznał dobra Wrocimowic.
Na terenie dzisiejszej gminy istniały majątki ziemskie będące w prywatnym władaniu. Do XIV-XV wieku tereny Racławic należały do Dzierosława Karwacian herbu Zadra, zamieszkującego w Krakowie. Posiadał on w swych dobrach kopalnie ołowiu w Trzebiążu i Libiążu, patronat nad kościołem i parafią Oświęcim. Karwaciowie byli znaną, zamożną rodziną, dysponującą dużym majątkiem. Za ich administrowania na terenie gminy zostały zbudowane grodziska obronne: w Janowiczkach na wzgórzu Zamczysko, w Marchocicach na wzgórzu Grodzisko, we Wrocimowicach na wzniesieniu oraz dwa grodziska koło Pałecznicy.
Z upływem wieków własność ta uległa rozdrobnieniu poprzez częściową sprzedaż, koligacje. Z dóbr tych powstały dwa majątki: Racławice i Marchocice.

KOPIEC TADEUSZA KOŚCIUSZKI

Na garbie wzgórza Zamczysko w Janowiczkach został usypany pomnik z ziemi w formie piramidy o wysokości 10 m ku czci i dla upamiętnienia walki o wolność Polski. Pomysł usypania kopca narodził się podczas wielkiej manifestacji niepodległościowej w 100 rocznicę śmierci Tadeusza Kościuszki, która miała miejsce w dniu 15 października 1917 r. i w której uczestniczyło ok. 100 tys. obywateli. Podczas manifestacji znany chłopski działacz w Kongresówce, poseł do dumy rosyjskiej w 1906 r. Mateusz Manterys z Pojałowic odczytał uchwaloną rezolucję, w której m.in. była mowa o tym, że jeśli Polska odzyska wolność, to w wolnej Polsce na wzgórzu racławickim zostanie usypany kopiec dla upamiętnienia wszystkich zrywów o odzyskanie wolności w miejscu odniesionego zwycięstwa oraz dla upamiętnienia wielkiej manifestacji w rocznicę śmierci Kościuszki.
Prace przy sypaniu kopca rozpoczęto w okresie letnim 1926 r. Trwały one do roku 1934.

MURY OBRONNE Z XIV WIEKU

Ziemia racławicka w swych wnętrzach kryje ciekawe wykopaliska zamkowe. Badania archeologiczne zostały wykonane w roku 1980 przez Muzeum Archeologiczne na zlecenie Ministerstwa Kultury i Sztuki z 1978 i roku doprowadziły do odsłonięcia fragmentu fosy i muru obwodowego (kamiennego, tarczowego) otaczającego stojącego niegdyś na kilkunastometrowym pagórku grodu. Wykopaliska odkryto na głębokości 6 metrów. Badania przeprowadzono do całkowitego odkopania murów do ich podstawy o powierzchni 280 m tworzące prostokąt o bokach 14 i 20 m. Natrafiono na mury średniowiecznego zamku rycerskiego, zbudowanego z kamienia miejscowego pochodzenia, doskonale zachowane, o grubości 4 łokci, na zaprawie wapiennej. Ustalono wówczas, że zamek należał do tzw. obiektów skarpowych. Mury, wsparte dodatkowymi ostrogami umacniającymi fundamenty i stabilizującymi ściany warowni, świadczą o jego XIV-wiecznym pochodzeniu i charakterze obronnym. Wnętrze zamku było skromne i dlatego też sądzić należy, iż służył on prawdopodobnie tylko do zabezpieczenia drogi wiodącej tędy w średniowieczu. Przemawia za tym jego doskonała ze strategicznego punktu widzenia lokalizacja. Naukowcy ustalili, że w sąsiedztwie zamku stały także drewniane budowle. Gród ten został prawdopodobnie rozebrany w XVII wieku, a z pozostałych po nim kamieni budowano w okolicy stajnie i obory.
Podczas wykopalisk, na dnie fosy, w 18-centymetrowej warstwie mułu znaleziono również militaria: 8 grotów i bełtów strzał do kusz, 3 ostrogi, fragmenty strzemienia i wędzidła, skorupy glinianych naczyń, kołek do instrumentu strunowego oraz dobrze zachowaną srebrną monetę denar z czasów króla Władysława Łokietka (można je zobaczyć w Muzeum Archeologicznym w Krakowie). Dalsze ustalanie faktów utrudnia brak jakiejkolwiek dokumentacji lub zapisków potwierdzających jego istnienie w przeszłości.

LIPY NA GÓRZE ZAMCZYSKO

Na szczycie góry Zamczysko zostało posadzonych pięć lip. Kiedy? Nie wiadomo. Pięć na cześć pięciu generałów walczących w powstaniu kościuszkowskim: Kościuszki, Madalińskiego, Małachowskiego, Zajączka i Wodzickiego. Pośród tych lip do 1956 r. był widoczny wzniesiony ponad konary lip krzyż z dębu nieciosanego. Krzyż miał być postawiony przez Zlot Młodzieży dążącej do odzyskania niepodległości w maju 1918 roku, któremu patronował Stefan Żeromski. W okresie międzywojennym wycieczki zwiedzające pole bitewne zostawiały na krzyżu swoje inicjały. Na skutek zmurszenia drewna wiatr wywrócił w 1955 r. krzyż. A w roku 1982 w ukryciu ustawiono drewniany krzyż z dębu obrobionego, nocą przywieziony spod kościoła we Wrocimowicach. Ma on symbolizować poprzedni krzyż.

POLA BITEWNE

Pola bitewne w Dziemięrzycach, Wrocimowicach i Janowiczkach

MOGIŁY KOSYNIERÓW

Dwie mogiły poległych w racławickiej bitwie kosynierów znajdują się w Dziemięrzycach. Są to jedyne oznakowane groby. Po bitwie

poległych chowano na okolicznych polach, jeszcze niedawno istniały ślady po tych grobach. Dziś uległy zatarciu.

Jedno z drzew, które rosły na grobach zostało ścięte wiosną 2001 roku. Było już bardzo stare i spróchniałe.

KRZYŻ

Widoczny na obrazie ,,Panorama Racławicka krzyż stoi przy skrzyżowaniu dróg na Wzgórku Dziemięrzyckim, pod którym znajduje się również mogiła kosynierów. Wojciech Kossak i Jan Styka z tego miejsca szkicowali teren do swojej Panoramy. Stary krzyż, zmurszały, rozleciał

się i w roku 1986 z okazji udostępnienia zwiedzającym ,,Panoramy Racławickiej we Wrocławiu został wiernie odtworzony przez Racławickie Towarzystwo Kulturalne.

POMNIK BARTOSZA GŁOWACKIEGO

W 197 rocznicę Bitwy pod Racławicami, 4 kwietnia 1981 roku, powstał Społeczny Komitet Budowy Pomnika Bartosza Głowackiego, działający w ramach Racławickiego Towarzystwa Kulturalnego. Kamień węgielny pod budowę pomnika został wmurowany 10 czerwca 1984 roku, a uroczyste odsłonięcie pomnika miało miejsce 22 maja 1994 roku w dwusetną rocznicę racławickiej victorii. Uroczystość odsłonięcia pomnika była połączona z krajowymi obchodami święta ludowego oraz obchodami 200 rocznicy Insurekcji Kościuszkowskiej. Aktu odsłonięcia dokonał ówczesny premier Waldemar Pawlak. Autorem pomnika wykonanego z brązu odlewniczego jest profesor Marian Konieczny z Krakowa. Odlewu dokonano w Gliwickich Zakładach Urządzeń Technicznych, które specjalizują się w odlewaniu pomników.
Waga pomnika wynosi 9300 kg, a jego wysokość to 10, 5 m. Zagospodarowania terenu wokół pomnika dokonano na podstawie dokumentacji opracowanej przez Krajowy Ośrodek Dokumentacji Krajobrazu w Warszawie. Całkowity koszt zadania wyniósł 500 tys. zł. Obecnie ,,pod Bartoszem, jak popularnie mówi się w okolicy, organizowanych jest wiele imprez i uroczystości.

DWOREK W JANOWICZKACH

Klasycystyczny dworek znajduje się u podnóża góry Zamczysko. Obiekt pochodzi z XIX wieku. Ostatnim właścicielem podworskiego budynku do roku 1945 ( a więc do czasów reformy rolnej) był Bronisław Pryffer. Przez długi czas, do 1985 roku, mieścił się w nim Ośrodek Zdrowia. Obecnie stanowi komunalną własność gminy i jest przygotowywany do remontu.

LIPA

W parku dworskim w Janowiczkach rośnie historyczna i bardzo stara lipa, licząca ponad 300 lat, pod którą, jak głosi legenda, Tadeusz Kościuszko odpoczywał po bitwie, posilał się i rozmawiał z chłopami.

KAPLICZKA

Zabytkowa drewniana kapliczka została zbudowana po 1848 roku w miejscu zatartej mogiły kosynierów poległych w bitwie 1794 roku. Znajduje się w parku dworskim w Janowiczkach. Obecnie opiekują się nią okoliczni mieszkańcy.

OBELISK

W Racławicach przy drodze do Janowiczek znajduje się obelisk upamiętniający śmierć dwóch chłopów podczas manifestacji w 1937 roku.
Postępowy ruch ludowy w okresie międzywojennym walczył o prawa chłopów, uczestnicząc w manifestacjach i strajkach. W dniu 4 kwietnia 1937 r. chłopi zorganizowani w Stronnictwie Ludowym zaplanowali zorganizowanie manifestacji. Chcieli w ten sposób zaprotestować przeciwko rządom sanacyjnym. Demonstracja na skutek opóźnionej wiosny została przesunięta na 17 kwietnia. Władze rządowe w ostatniej chwili cofnęły zezwolenie na manifestację, ale mimo tego do Racławic przybyło ok. 8 tys. ludzi. Rząd, w obawie przed manifestacją, ściągnął kilka plutonów policji, które miały za zadanie nie dopuścić do zgromadzenia w pobliżu kopca. Policjanci oblegli kordonem wzgórze, zabraniając zbliżenia się chłopom. Wśród ludu zawrzało. Siłą odebrali wzgórze, rozpędzili policję i zamanifestowali wierność ziemi ojczystej. Walka z policja trwała około dwóch godzin. Policjanci, pod naporem ludu, cofała się w kierunku kopca, używając przy tym granatów dymnych, pałek, szabli. Około godz. 12.00 część policji konnej opuściła wzgórze, a część policji pieszej zajęła piramidę kopca i przyłączyła się do manifestantów. Kiedy jednak ludzie rozeszli się do swoich domów, drogę od kościoła do Racławic zastąpił pluton policji przybyły z Miechowa, który oddał strzały w kierunku ludności. Padli zabici i ranni. Zginęli wtedy: Józef Karkowski z Muniakowic i Wincenty Kowalski z Miroszowa.
Po tej demonstracji wielu chłopów znalazło się w więzieniu w Miechowie. We wrześniu 1937 r. wytoczono proces 60 chłopom. W wyniku procesu 48 osób zostało ukaranych wyrokami więzienia od 6
m-cy do 2,5 roku. Trzech z procesu wywieziono do Berezy Kartuskiej. Byli to: Józef Ziarko z Marchocic, Antoni Jurkowski z Racławic i Jakub Piłat z gminy Mogiła.

Na pomniku, upamiętniającym te wydarzenia, widnieje napis:
,, W tym miejscu w dniu 17 kwietnia 1937 roku oddali życie za chłopską i robotniczą sprawę Józef Karkowski i Wincenty Kowalski wierni synowie tej ziemi. Cześć ich pamięci. Racławice 1.IV.1957 r.

OBELISK W GÓRACH MIECHOWSKICH

W Górach Miechowskich znajduje się tablica pamiątkowa ku czci żołnierzy poległych podczas II wojny światowej oraz dwóch mieszkańców tej wsi. Tablica wbudowana jest w piękny polodowcowy piaskowiec. Miejsce otoczone jest łańcuchem kowalskiej roboty. Na łańcuchu blaszany orzeł.

Na pomniku umieszczony jest następujący napis:

,, Pamięci żołnierzy oddziału partyzanckiego ,,Skrzetuski: inspektora rejonowego AKMARIA ppor. Stanisława Jazdowskiego ,,Żbika dowódcy oddziału starszego strzelca Edwarda Sitarza ,,Leszka, poległych 10.VIII.1944 r. w Górach Miechowskich w walce z żandarmerią niemiecką oraz zamordowanych przez UB w 1946 r. tutejszych mieszkańców: Franciszka Drożdża i Mariana Wojniłłowicza. Partyzanci oddziału ,,Skrzetuski 1980.

DWOREK W DZIEMIĘRZYCACH

Klasycystyczny dworek szlachecki z połowy XIX wieku. Ostatnim jego właścicielem do roku 1945 był Andrzej Lewartowski. W latach powojennych mieściła się w nim Szkoła Podstawowa. Obecnie znajduje się w rekach prywatnych.

DWOREK W MARCHOCICACH

Dworek zbudowany w stylu klasycystycznym, zbudowany w wieku XIX. Ostatnim właścicielem jego, do czasów reformy rolnej, był Bronisław Grabkowski. W czasach powojennych, aż do 2000 roku, mieściła się w nim Szkoła Podstawowa. W 2005r. Dworek nabyli od gminy spadkobiercy byłych właścicieli

WILLA WALEREGO SŁAWKA

Willa Walerego Sławka, premiera rządu polskiego w latach 1930 31 i 1935, honorowego obywatela Racławic znajduje się w Janowiczkach, niedaleko pomnika Bartosza Głowackiego.
W okresie rządów sanacyjnych odbywało się wiele burzliwych manifestacji chłopskich. Wspomnieć należy o wielkiej manifestacji z okazji Święta Ludowego w 1933 r. u stóp kopca Kościuszki, kierowanej przez Wincentego Witosa, podczas której chłopi manifestowali niezadowolenie z rządów kapitalistyczo obszarniczych. Rząd sanacyjny, aby zapobiec tego rodzaju manifestacjom, postanowił wprowadzić na honorowego obywatela Racławic ówczesnego premiera Walerego Sławka, a w darze ufundowano mu zagrodę z piękną willą i ogrodem.
Za zebrane pieniądze przez senatorów, pracowników ministerstwa i ministrów BBWR w roku 1933 zakupiono 12 morgów najlepszej ziemi i w ciągu dwóch lat wybudowano willę wraz z zabudowaniami gospodarczymi. Wokół założono park z drzewami szlachetnymi i krzewami, a w zachodniej jego części założono ogród z drzewami owocowymi. Wnętrze pomieszczeń zostało wyposażone w nowoczesne meble, wykonane na zamówienie w Kalwarii. Zagroda została przekazana 5 lipca 1935 r. w obecności władz rządowych, wszystkich ministrów, marszałka sejmu, a w szczególności działaczy Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem, na czele którego stał Walery Sławek.

Panorama Racławicka

1.Drogą od Dziemięrzyc pędzi konno przyboczny huzar Tadeusza Kościuszki. Po lewej stronie chłopka odpędzająca z pola bitwy krowy. Wśród zabudowań wsi rozłożył się polski ambulans wojskowy. Za spaloną chałupą stanowisko polskiej artylerii.

2.Polscy jeźdźcy prowadzą jeńców rosyjskich. Na ramieniu adiutanta wspiera się ranny generał Muromcew. Po lewej stronie polska bateria daje ognia. Nieco bliżej w prawo oddział dywizji generała Józefa Zajączka. Obok rusza do ataku pułk Wielkopolski Kawalerii Narodowej.

3.Potyczka Kawalerii Narodowej z kozakami czugojewskimi.

4.Piechurzy z pułku Wodzickiego ostrzeliwują wycofujących się kozaków. Z dolinki do ataku ruszają dragoni smoleńscy. Na dalszym planie spośród zarośli strzela rosyjska bateria Rachmanowa.

5.Batalion piechoty polskie pod dowództwem majora Konstantego Lukke walczy z napierającymi z lasu muszkieterami rosyjskimi. Za lasem płonie wieś Racławice.

6.Polscy Strzelce powstrzymują ogień wysuwających się z jaru huzarów woroneskich. Drogą w jarze uciekają jaszczyki rosyjskiej artylerii. Oddziały rosyjskiej piechoty szykują się do odwrotu.

7.Jaszczyki i artylerzyści uciekają po stoku do drogi. Po lewej stronie w grupie jeźdźców dowodzący wojskami rosyjskimi carski generał Aleksander Tormasow daje rozkaz do odwrotu.

8.Atak kosynierów na rosyjską baterię. Wojciech Bartosz, gospodarz z Rzędowic gasi czapką "krakuską zapłon armaty. Przy drugiej armacie toczy się walka wręcz. Część artylerzystów nadal walczy, inni się poddają podnosząc w górę kolby karabinów. Z lewej strony oddział jegrów rosyjskich broni baterii. W głębi widać nadciągających jegrów jekaterynosławskich.

9.Oddział kosynierów biegnie do ataku. Prowadzi ich z szablą w ręce, Jan Ślaski. Nad nimi sztandar z napisem Żywią y Bronią. Przy rozwalonym płocie leżą zabici i ranni.

10. Tadeusz Kościuszko w chłopskiej sukmanie na czele drugiej kolumny kosynierów podniesioną szablą wskazuje cel ataku. Nad kosynierami powiewa chorągiew z wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej. W głębi grupa konnych z generałem Antonim Madalińskim. Po lewej stronie maszeruje pułk Ożarowskiego, prowadzony przez kapitana Kajetana Niteckiego.

11. Wiejska chałupa nad wąwozem, którym podążają do boju kosynierzy.

12. Wąwozem maszerują ostatnie szeregi kosynierów i batalion Wodzickiego z majorem Junge na czele. Pod drewnianym krzyżem modlą się dzieci, wiejski kobiety, lirnik i starzec - konfederat barski. Na dalszym planie zabudowania wsi Dziemięrzyce.